هواگُذَر (کانال/داکت هوا) چیست؟
هواگذرها، گذرگاه‌های ویژه هوا هستند که در سامانه‌های گردش هوا (گرم‌کننده و هواساز که سرواژه نمایان‌گر آن‌ها HVAC (HVAC: Heating, Ventilation, Air Condition) است؛ کاربرد دارند. کار آن‌ها تَرابُرد هوا برای پخش یک‌دست آن از گرم‌کننده یا سردکننده در فضاهای بسته کوچک و بزرگ است که در این فرآیند، را از دریچههای مکنده می‌کشند و به دستگاه گرمایشی یا سرمایشی می‌فرستند و پس از گرم یا سرد شدن هوا، دوباره آن را به فضای نخستین برگردانده و از دریچههای دمنده به آن می‌دمند. این گذرگاه‌ها با دریچههای مکنده و دمنده که به فضای بسته، راه دارند و چنان‌چه دستگاه گرمایشی‌ـ‌سرمایشی خاموش باشد؛ به گردش هوا و پیدایش نسیم یا باد (بسته به سرعت دل‌خواه) بدون باز کردن درها یا پنجره‌ها و یا روشن نمودن دستگاه‌های دیگری همانند پنکه، کمک می‌کنند. دریچههای مکنده و دمنده می‌توانند گرد یا مستطیل و از جنس آهن، آلومینیوم و یا حتی پلاستیک و در اندازه‌های گوناگون باشند.
کاربردهای دیگر آن‌ها از یک سو برون‌فرست گازهای ویژه مانند گازهای آزمایش‌گاه‌ها مانند کُلاهَک (:هود؛ hood) دستگاه‌های آزمایش‌گاهی و آزمایش‌گاه‌های هوا منفی، گازهای آش‌پزخانه‌ها مانند کُلاهَک (:هود؛ hood) آش‌پزخانه‌های خانگی و تجاری، برون‌فرست گازهای حمام، دست‌شویی، برون‌فرست گازهای انبارها، پارکینگ‌های خانگی و تجاری، برون‌فرست گازهای زیرگذرها و دالان‌های (تونل) خودرو و قطار، برون‌فرست گازهای آب‌گرم‌کن، گرم‌کننده چندکاره (:پکیج؛ package)، بخاری و هیمه‌سوز (شومینه)؛ و از سویی دیگر، درون‌فرست هوای خنک سردکننده‌ها مانند کولرهای آبی و گازی، درون‌فرست هوای سرد سردخانه‌ها و و درون‌فرست هوای پاک یا هوای سِتَروَن (استریل) آزمایش‌گاه‌های هوا مثبت است.
گردش هوا از بنیاد نباید در طرح‌های ساخت و ساز و یا طرح‌های بازسازی ساختمان‌ها چشم‌پوشی شود چرا که نیندیشیدن به چگونگی جانمایی سامانه گردش هوا و کارگذاری هواگذرها، به پشیمانی در پایان ساخت و ساز و یا بازسازی می‌انجامد و بدون طراحی شایسته هواگذرها، سامانه گرمایشی یا سرمایشی ساختمان ناکارامد و هوای آن ناخوشایند خواهد شد.
جانمایی سامانه گردش هوا و کارگذاری هواگذرها
اصطلاحات پرکاربرد در صنعت هواگذرها
برزنت ورق‌دار
برزنت ورق‌دار، یک رابط خم‌پذیر و نارسانای دما و صدا است که در دستگاه‌های گرمایشی‌ـ‌سرمایشی و نیز دستگاه‌های گردش هوا به کار می‌رود و در کاهش لرزش نیز کارامد است.
میراگَر (:دَمپِر؛ damper)
دمپر در دو دسته میانی و پایانی ساخته می‌شوند. میراگرهای میانی در میانه هواگذرها و میراگرهای پایانی به جای دریچههای مکنده یا دمنده در پایان هواگذرها کار گذاشته می‌شوند و به کمک تیغه‌های خود، شار (:دِبی) هوا را کاهش و افزایش می‌دهند و یا راه گذر هوا را باز یا بسته می‌کنند. میراگرها می‌توانند پایا (:ثابت) یا پویا (:متحرک) باشند و سوی مکش یا دمش هوا را تغییر دهند. هم‌چنین می‌توانند ایستاده، خوابیده یا ایستاده‌ـ‌خوابیده در دو رج کنار هم باشند که امکان تکان خوردن را به هر دو رج آن بدهد.
فَلَنج یا قفل و حلقه (flange)
فلنج، قطعه‌ای صفحه‌سان است که همواره جفتی می‌باشد و به کمک پیچ و مهره، دو قطعه را چنان به یک‌دیگر جفت می‌کنند که به آسانی باز و بسته شوند و همین ویژگی برتری فلنج در برابر دیگر اتصالات است. فلنج در برابر فشار کم و فشار بیش، بردبار است و میان دو تکه آن، آب‌بند به کار می‌رود که فشار را یک‌نواخت می‌کند. جنس فلنج به روال از فولاد و هَم‌بَسته‌های (:آلیاژهای) آن و یا از چدن و دیگر مواد است.
صداگیر
صداگیر که پی‌رو نخستین کاربرد آن دردستگاه‌های داده‌کاو (:ماینر) با نام صداگیر ماینر (miner scilenser) نیز شناخته می‌شود در جرگه قطعات همراه بسیار کاربردی و پرنیاز به شمار می‌رود. صداگیر در پشت پروانه‌های مکنده یا دمنده دستگاه‌های گرمایشی‌ـ‌سرمایشی و یا هواساز کار گذاشته می‌شود و به خوبی در کاهش آلودگی شنیداری این دستگاه‌ها کارامد است. صداگیر از یک ساختار چند لایه فلزی استوانه‌ای و نیز لایه‌های درونی مجهز به مواد تَله صدا ساخته می‌شود. درازای صداگیر، بسته به فضای پشت و جلوی پروانه‌های دستگاه، ۵۰ تا ۱۰۰ سانتی‌متر است و هر چه درازتر باشد، تله صدا افزایش می‌یابد و از آلودگی شنیداری کاسته می‌شود.
صداگیر را می‌توان تکی برای هر دستگاه سرمایشی‌ـ‌گرمایشی یا هواساز سفارش داد و یا یک‌جا و شبکه‌ای برای چند دستگاه کار گذاشت و برای زدایش بهتر آلودگی شنیداری، از هواگذرهای نارسانای صدا (:عایق صوتی) بهره برد. صداگیر قطعه‌ای است که بدون نیاز به برق و تنها به کمک چند لایه مواد گیرنده صدا که در جعبه‌ای بزرگ کار گذاشته می‌شوند؛ امواج آوایی را به دام می‌اندازد. این قطعه نیاز به جای‌گزینی یا بازسازی ندارد و بازدهی سامانه‌های گردش هوا را همواره بالا نگه می‌دارد.
1- هواگذر خم‌پذیر یا خرطومی یا آکاردئونی یا مارپیچ (flexible/spiral channels/ducts)
این هواگذرها معمولا لوله‌ای ساخته شده از سیم‌پیچ با پوشش پلاستکی خم‌پذیر و پایا (:با دوام) هستند که با پشم شیشه (:فایبر گلاس) عایق‌بندی می‌شوند. این دست هواگذرها به ویژه برای فضاهای نامتعارف که کار گذاشتن هواگذرهای خمناپذیر فلزی ناشدنی است؛ مناسب‌اند. هم‌چنین، به جای دودکش‌هایی که با دریچه‌ها هم‌خوانی ندارند نیز به کار می‌رود. از آن جایی که مواد سازنده آن‌ها ارزان است، بهای این گونه هواگذرها نیز ارزان است و امکان شکل دادن به آن‌ها همانند مارپیچ نیز فراهم می‌باشد.
هواگذر خم‌پذیر یا خرطومی یا آکاردئونی یا مارپیچ
1-1- برتری‌های هواگذر خم‌پذیر یا خرطومی یا آکاردئونی یا مارپیچ
- کارگذاری در فضاهای تنگ و کوچک مانند گَنجه، کابینت، اِشکاف، درون اتاقک هواساز، جاسازهای دیواری، و دیگر.
- کارگذاری آسان و سریع و جفت شدن ساده به دریچه‌ها پس از کار گذاشتن
- داشتن انواع پلاستیکی تَرانَما (:شفاف) برای بررسی گرفتگی و آلودگی‌های درونی
- کاربردی در بردهای بسیار کوتاه که هواگذرهای خمناپذیر به کار نمی‌آیند.
- کاربردی در جفت کردن هواگذرهای خمناپذیر به دریچه‌ها و سوراخ‌ها
- کاربردی در راه‌اندازی سامانه‌های هواساز سرپایی و گذرا تا زمان کارگذاری سامانه‌های مانا و همیشگی
1-2- کاستی‌های هواگذر خم‌پذیر یا خرطومی یا آکاردئونی یا مارپیچ
- ماندگاری و دوام کم در پی خم‌پذیری
- آسیب‌پذیر در برابر نشتی، سوراخ‌شدگی و فرورفتگی در پی ساختار نرم، دماهای بالا و پایین، نم بالا، خشکی هوا، آفتاب، برف و باران، شرایط اقلیمی، و ضربه
- احتمال گرفتگی هوایی، خفگی و در جا ماندگی هوا یا گازها در پی خمیدگی‌های بیش از اندازه یا غیراصولی هنگام کارگذاری
- کارایی پایین و خطرپذیری بالا به ویژه در سامانه‌های دودزدا و دودکش‌ها پی‌رو گرفتگی‌های درونی، خفگی، در جاماندگی گازها، نشتی‌ها و سوراخ‌‌های پنهان
- نیاز به بازبینی‌های دوره‌ای برای یافتن نشتی‌ها و سوراخ‌شدگی‌های پیش‌بینی نشده
- احتمال رویش جلبک و کپک در چین‌های درونی به ویژه در اقلیم‌های نم‌دار و یا سامانه‌های نم‌ساز
- احتمال نشست غبار پشمک‌سان به ویژه در اقلیم‌های پر گرد و غبار و سامانه‌های بدون صافی
- احتمال نمو باکتری، قارچ و ویروس در چین‌ها و در جرم طبیعی که در پی گذر هوا رفته رفته درون هواگذر می‌نشیند
- نشست پاره‌های روغن و دوده در چین‌ها در هواگذرهای برون‌فرست گازهای آش‌پزخانه و اَفزارهای گرمایشی سوختی
- کاربرد محدود به فضاهای درون‌سازه‌ای؛ در فضاهای برون‌سازه‌ای در پی ماندگاری پایین و آسیب‌پذیری بالا ناکارامد است.
- آلودگی شنیداری بالاتر در برابر هواگذرهای خمناپذیر
1-3- کاربردهای هواگذر خم‌پذیر یا خرطومی یا آکاردئونی یا مارپیچ
هواگذرهای خم‌پذیر در قطرها و درازاهای گوناگون در دست‌رس است و بزرگ‌ترین تفاوت آن‌ها در جنس مواد سازنده آن‌ها است به گونه‌ای که برخی مواد در پی جنس بهتر برای کاربردهای ویژه به کار می‌روند.
جنس و کاربرد هواگذرهای خم‌پذیر یا خرطومی یا آکاردئونی یا مارپیچ
| ش. | جنس | کاربرد | صنعت |
| 1 | پلی‌اُرتان و پلی‌اُرتان پرچِگال | برون‌فرست پاره‌های خشک و غبار | چوب‌کاری و فرآوردن چوب |
| 2 | آلومینیوم‌ناپوش | هوازُداـهوارِسان، گرم کردن، ترابُرد هوا | گرم‌کننده، هوازُداـهوارِسان و هواساز (HVAC) و ترابُرد هوا |
| 3 | آلومینیوم‌پوش | ترابرد هوای سرد و گرم | هواساز، سردخانه، سامانه‌های یخ‌چال، سامانه‌های گرم‌کننده |
| 4 | سیلیکون‌دار | ترابرد هوای داغ | سامانه‌های گرم‌کننده، جوش‌کاری، خودروسازی |
| 5 | پوشش‌دار دما بردبار | برون‌فرست دود | جوش‌کاری، کارخانه‌ها، نیروگاه‌ها، بازیافت |
| 6 | پوشش‌دار پادایستا (:آنتی‌اِستاتیک) | برون‌فرست گازهای جانوری و زیستی | آمادن و فَرآوردن خوراک، کشاوری، کارخانه‌های داروسازی |
| 7 | لاستیک پادشیمیایی | برون‌فرست گازهای خورنده | فرآوردن شیمیایی، پلاستیک، نفت‌شیمی (:پتروشیمی)، و دیگر |
2- هواگذر خمناپذیر یا فلزی (rigid/metal channels/ducts)
این هواگذرها در گستره متنوعی از اندازه‌ها، اشکال و مواد سازنده یافت می‌شوند و به روال، استوانه‌ای یا مستطیلی شکل و از جنسی سفت که عایق‌پیچ است؛ می‌باشند و به پای‌داری و دوام شناخته می‌شوند. هم‌چنین، کیفیت بالای آن‌ها از شنیده شدن آلودگی شنیداری برخاسته از گذر هوا در هواگذار بازداری می‌کند. از این رو؛ بهای آن‌ها اندکی بیش‌تر است. هواگذرهای خمناپذیر یا هواگذرهای فلزی در دسته‌های زیر یافت می‌شوند:
2-الف) هواگذر پوشش‌دار با تخته (fiberboard ducts)
از رشته‌های فشرده پشم شیشه که با رِزین (resin) نوارپیچ و سپس با روکش آلومینیومی برای پیش‌گیری از نم‌زدگی پوشانده شده‌اند؛ ساخته می‌شوند.
هواگذر خمناپذیر یا فلزی تخته‌وار
ب) هواگذر پوشش‌دار با پشم شیشه (:فایبر گلاس) (fiberglass lined ducts)
از رویه‌های فلزی یا نوارهای پشم شیشه درونی و بیرونی ساخته می‌شوند.
هواگذر خمناپذیر فلزی پوشش‌دار با پشم شیشه (:فایبر گلاس)
پ) هواگذر نما فلزی (sheet metal ducts)
به روال از رویه‌های فولادی آب‌کاری شده (:گالوانیزه) و یا رویه‌های آلومینیومی ساخته می‌شوند.
هواگذر خمناپذیر نما فلزی
2-1- برتری‌های هواگذر خمناپذیر یا فلزی
- ماندگار و بادوام آن‌چنان که در جایگاه بخشی از زیرساخت ساختمان‌ها به شمار می‌آید.
- نیاز به کم‌ترین نگه‌داری و بازرسی پس از کارگذاری در پی بردباری بالا
- کارامد در شرایط اقلیمی سخت و ناخوشایند
- کارامد در برای همه گونه کاربرد از هواساز تا دودکش گاز و پاره‌های گرد و غبار
- کارایی بالا در گذراندن هوا در پی احتمال پایین گرفتگی، خفگی و در جا ماندگی هوا و گازها
- کاربرد در فضاهای برون‌سازه‌ای در پی ماندگاری بالا و آسیب‌پذیری پایین
2-2- کاستی‌های هواگذر خمناپذیر یا فلزی
- نیاز به جانمایی بسیار دقیق که می‌تواند پیچیده و زما‌ن‌بر باشد
- نیاز به کارگذاری از سوی کارگذاران چیره‌دست و کارکشته؛ خودتان نمی‌توانید کار بگذارید.
- سنگینی به ویژه در هواگذرهای بزرگ و بلندبرد که نیاز به مهارسازی بیش‌تر در پیمایش انجام شده دارد.
- هزینه بسیار بالاتر پی‌رو بهای بالاتر فلز و هزینه‌های ساخت
2-3- کاربرد هواگذر خمناپذیر یا فلزی
تقریبا برای تَرابُرد همه گونه دود، هوا، گاز، پاره (:ذره) به کار می‌رود و سوای بخش‌های بسیار بهداشتی، نیاز به دقت بالا در برگزیدن آن نیست.
جنس و کاربرد هواگذرهای خمناپذیر یا فلزی
| ش. | فرآیند | کاربرد/صنعت |
| 1 | تَرابُرد هوا | هواساز، گرم‌کننده، خنک‌کننده، هوازِدا‌ـ‌هوارِسان، و دیگر |
| 2 | برون‌فرست غبار | چوب، سنگ، فلز، پلاستیک، فرآورده‌های زیستی جانبی |
| 3 | برون‌فرست غبار مکان‌های بسیار بهداشتی | هواگذرهای پادزَنگ در صنایع داروسازی، الکترونیک، فرآورده‌های شیری، خوراکی و نوشیدنی |
| 4 | برون‌فرست دود | جوش‌کاری، کاشی و سرامیک، فراوردن شیمیایی، خودرو، پلاستیک، و دیگر |
| 5 | برون‌فرست خاک‌اره، تراشه و پاره‌های درشت | چوب‌کاری، کارخانه‌های چوب‌اَفزارهای خانگی (مبلمان، میز و صندلی، تخت‌خواب، گنجه، اِشکاف، دولاب‌چه، جاکفشی و …)، درخت‌زارها، چوب‌افزارهای ساختمان‌سازی، و کارخانه‌های کاغذ، مقوا و جعبه‌سازی |
| 6 | برون‌فرست بخارهای سمی | فرآوردن شیمیایی، نفت، بنزین، نیروگاه |
سوالات متداول
نیاز کاربردی صداگیر چیست؟
هواگذرهای کوچک خانگی از یک سو، در پی اندازه نه‌چندان بزرگ حتی بزرگ‌ترین خانه‌ها و از سویی؛ پی‌رو جدا بودن سامانه گرماشی‌ـ‌‌سرمایشی هر خانه، بُرد کوتاهی را می‌پیمایند و روشن است که نیاز نیست دستگاه‌های گرم‌ـ‌سردکننده متصل به آن‌ها چندان پرتوان باشند تا بتوانند هوا را از نقطه‌ای دوردست بکشند و سپس به آن بازگردانند. از این رو؛ چنین هواگذرهایی آلودگی شنیداری پدید نمی‌آورند. ولی در مجتمع‌های مسکونی بزرگ، کارگاه‌ها، کارخانه‌ها، انبارها، سردخانه‌ها، گرم‌خانه‌ها، و حتی گل‌خانه‌های دارای دستگاه‌های بزرگ گرم‌ـ‌سردکننده و تقویت‌کننده‌های میان‌راهی برای مکیدن و دمیدن هوا، مسلما آلودگی شنیداری، آن‌چنان بالا است که شما حتی نمی‌توانید با کسی در کنار دست خود بدون فریاد زدن گفت‌وگو کنید و احتمالا چنین تجربه‌ای را در برخی اماکن صنعتی که برای کاهش هزینه‌های خود، سامانه گردش هوای خود را به صداگیر مجهز نکرده‌اند؛ داشته‌اید. شاید بتوان از چنین هزینه‌ای در مکان‌ها کم رفت و آمد و یا انبارگونه چشم پوشید ولی در مکان‌های کاری و زیستی، ناگزیر به کاربرد صداگیر هستید.
نیاز کاربردی نارسانا (:عایق) چیست؟
گرچه در مکان‌های کوچک اندازه، کاربرد هواگذرهای نارسانا، سلیقه‌ای و وابسته به سرمایه دارنده ملک است ولی در مکان‌های میان‌اندازه و بزرگ‌اندازه، سوای صداگیری، نقش به سزایی در کاهش هزینه‌های انرژی دارند و از افت گرما یا سرمای هوا در پیمایش میان‌برد و بلندبرد هوای دمیده شده از دستگاه گرم‌ـ‌سرکننده و پی‌رو آن، مصرف گاز و برق و حتی آب (در انواع خنک‌کننده‌ها مانند کولر و چیلر) پیش‌گیری می‌کنند. هم‌چنین، بازدارنده درخوری در برابر آسیب‌های ناخواسته همانند ضربه، نم هوا، باد، باران، آفتاب و شرایط اقلیمی هستند و هواگذر را در برابر سوراخ شدن و خوردگی نگه می‌دارند.
چنان‌چه کاربرد هر دو گونه هواگذر خم‌پذیر و خمناپذیر شدنی باشد، کدام یک را کار بگذاریم؟
با این که هواگذرهای خم‌پذیر ارزان‌تر اند ولی پی‌رو چین‌های به کار رفته در ساختار آن‌ها برای خم‌پذیر شدن، خواه ناخواه این چین‌ها حتی اگر با به کاربردن صافی‌های پادغُبار، پادباکتری (:آنتی‌باکتری)، پادویروس و پادقارچ در دو سر هواگذر و هم‌چنین، تنظیم درست نم دستگاه‌های سرد‌ـ‌گرم‌کننده؛ به جایگاهی برای گرد و خاک، پشمک و نمو ریزجان‌داران و ویروس‌ها نشوند؛ باز هم رفته رفته و با گذر زمان و نشست طبیعی جرم که دربردارنده پاره‌ها و ذرات بسیار ریز غبار و نم طبیعی هوا هستند؛ روبه‌رو می‌شوند که پاک‌سازی آن‌ها ساده نیست. پس؛ چنان‌چه امکان گزینش دارید بهتر است کمی بیش‌تر هزینه کنید و هواگذرهای خمناپذیر که رویه‌هایی صاف دارند، کار بگذارید تا دست‌کم بتوان هر از گاهی و در برخی نقاط آن‌ها، با ابزارهای پاک‌کننده و یا تنظیم باد درون آن‌ها، درونشان را از جرم، پاره‌ها و ذرات بسیار ریز غبار و نم طبیعی زدود. ناگفته نماند که هواگذرهای خم‌پذیر در پی جرم‌گیرتر بودن، در برابر خوردگی و سوراخ‌شدگی پی‌رو نشست جرم، آسیب‌پذیرتر اند؛ از این رو، بهتر است تنها در جایی که ناگزیر هستید، آن‌ها را به کار برید.
آیا کاربرد لرزه‌گیر نیاز است؟
در مکان‌های صنعتی و ساختمان‌های بزرگ مسکونی، اداری، تجاری و خدماتی که مکنده‌ها و دمنده‌های پرتوان برای زدایش ورسانش هوا دارند، نبود لرزه‌گیر به فرسودگی زودهنگام هواگذرها و اتصالات آن‌ها می‌انجامد و کاربرد آن گریزناپذیر است ولی در مکان‌های کوچک اندازه و شخصی، در واقع نیازی به آن نیست و هزینه‌کرد بیهوده به شمار می‌آید.
کدام پای‌دارتر است: نگه‌دار، نبشی یا گوشه یا گونیا، بست یا گیره، و فَلَنج یا قفل و حلقه؟
بست یا گیره و فلنج یا حلقه‌ـ‌قفل، افزون بر جفت کردن دو هواگذر به هم، برای پای‌دار نمودن و بستن هواگذر به سازه‌های ساختمان نیز به کار می‌روند ولی ازآن جایی که توان نگه‌دارندگی این ابزارها چندان بالا نیست تنها برای هواگذرهای سبک همانند هواگذرهای خم‌پذیر و هم‌چنین، در بردهای کوتاه کاربرد دارند. برای هواگذرهای خمناپذیر و پیمایش‌های میان‌برد و بلندبرد، صد درصد می‌بایست از نگه‌دار در سراسر پیمایش بهره گرفت و یا دست‌کم، نبشی یا گوشه یا گونیا را در بازه‌های درخور و فاصله‌های مناسب به کار برد.
